Berichten
Drie manieren om naar handelen en niet handelen te kijken
(Geïnspireerd door de yoga van handeling zoals beschreven in de Bhagavad Gita)
De Bhagavad Gita kan je op veel manieren lezen
Al jaren bestuderen we op vrijdagavond de Bhagavad Gita. Het is een open studie en iedereen kan meedoen. Afgelopen keer waren we bezig met de Yoga van Handeling die in de hoofdstukken 2-5 beschreven wordt.
De Bhagavad Gita kan je op heel veel manieren lezen. De ene manier is niet beter dan de andere, maar het zijn altijd interpretaties die je laten zien dat je in verschillende realiteiten kunt leven. En wat misschien nog belangrijker is: jij bent in staat om van de ene realiteit naar de andere te ‘reizen’.
Dit wordt mooi geïllustreerd aan de hand van het volgende vers:
Je moet de aard kennen van handeling (karma), speciale handeling (vikarma) en niet-handelen (akarma); want zeer diepzinnig is de weg van handeling. (B.G. IV, 17).
Nogmaals: er is niet één juiste manier om naar dit vers te kijken, maar afhankelijk van je eigen standpunt toont de Bhagavad Gita je de realiteit die bij dat standpunt hoort. Dat is dan ook één van de belangrijkste lessen van de Bhagavad Gita: afhankelijk van je standpunt creëer je een werkelijkheid. Als je je standpunt verandert, verandert de wereld om je heen.
Laten we kijken naar hoe dat gaat aan de hand van dit vers.
De belang van de begrippen karma, vikarma en akarma in de yoga van handeling
Er worden ons drie begrippen gegeven: karma, vikarma en akarma. Meestal wordt karma met ‘handeling’ vertaald en vikarma met ‘onjuiste’ of ‘slechte handeling’. Akarma is dan ‘geen’ handeling (iets dat niet gebeurd). Dit is een prima interpretatie, alleen loop je een beetje vast met de vertaling van karma als ‘juiste handeling’, omdat het begrip ‘juist’ er niet staat. Karma betekent handeling. Bovendien wie of wat bepaalt wat ‘juist’ en ‘niet juist’ is? Dat is erg gebonden aan tijd, plaats en cultuur. Veel dingen die nu ‘juist’ zijn, waren vroeger ‘niet juist’ en omgekeerd. Ook culturen en religies verschillen behoorlijk van mening over wat ‘juist’ en ‘niet juist’ is. Kortom: als je er zo naar kijkt, leef je in een relatieve en veranderlijke wereld.
Wat gebeurt er als je vikarma vertaalt met ‘speciale handeling’?
Er zijn mensen en vertalers geweest die m.i. terecht stellen dat de Bhagavad Gita niet gaat over ‘juist’ en ‘niet juist’. Arjuna krijgt niet een rijtje mee van wat hij wel moet doen en wat hij niet moet doen. Hij krijgt onderricht om zelf te kunnen denken en zelf beslissingen te kunnen nemen. Deze vertalers gebruiken liever een andere mogelijkheid om vikarma te vertalen, nl. ‘speciale handeling’.
Deze benadering brengt het vers heel dicht bij je. Wanneer is een handeling een ‘speciale’ handeling? Wie bepaalt dat? Voel diep, neem het mee in je meditatie en mogelijk ontdek je dat je het zelf bent die iets ‘speciaal’ of ‘niet speciaal’ maakt. De mens is een creatief wezen. Door iets ‘speciaal’ te maken, krijgt het waarde voor je. Je kan dit doen in bijzondere situaties, bijvoorbeeld bij een huwelijk. Dat is heel speciaal. Of bij de geboorte van je kind, dat is ook heel speciaal. Ook de rituelen in een kerk, tempel of moskee zijn misschien speciaal voor je. Maar je kan ook het koken en de dagelijkse handelingen heel speciaal maken. Dit past bij de uitspraak: Zen is de religie van de dagelijkse handelingen’.
Ook dat wat niet gebeurt krijgt een grote betekenis. Als bepaalde woorden niet gesproken worden of bepaalde dingen niet gebeuren, kan dat soms meer indruk maken dan woorden of dingen die wel gesproken worden of gebeuren. Als je bij iemand bent waar je veel van houdt, maar die zegt niet dat hij of zij ook van jou houdt, kan dat hard aankomen.
Deze manier van kijken naar dit vers legt een grote verantwoordelijkheid bij jezelf neer: als je in een mooiere, harmonieuzere, eerlijker wereld wil leven, transformeer dan handelingen in speciale handelingen en beschouw dat wat niet gebeurt als gelijkwaardig aan dat wat wel plaatsvindt. Je zal zien dat je wereld onmiddellijk mee verandert.
Een derde benadering van het vers
En dan is er nog een derde interpretatie mogelijk. Deze komt voort uit de titels die horen bij de hoofdstukken 3-5. Het derde hoofdstuk draagt veelal de titel: ‘de yoga van handeling’. Het vierde hoofdstuk heet: ‘de yoga van afstand doen van handeling door kennis’ en het vijfde hoofdstuk heet: ‘het afstand doen van handeling’.
De titels verwijzen naar hoe ‘doen’ overgaat en oplost in ‘niet doen’. Als we met deze bril op naar het vers kijken, dan kan je zien dat het over een transformatie gaat. Handeling wordt speciale handeling en het begrip ‘handeling’ verdwijnt uiteindelijk. ‘Doen’ wordt ‘niet doen’.
In het vijfde hoofdstuk zit een erg belangrijk vers dat zegt:
De kenner van de waarheid denkt altijd: “ik doe waarlijk helemaal niets” (naiva kincit karomi iti), hoewel hij ziet, hoort, voelt, ruikt, eet, zich voortbeweegt, ademt, slaapt, spreekt, loslaat of aanpakt, de ogen opent of sluit. (B.G. V, 8-9)
‘Ik doe waarlijk helemaal niets’: wie kan deze woorden spreken?
Wie kan deze woorden spreken? Voor wie gelden deze woorden? Zijn dit hele speciale mensen? De woorden staan in het eerste deel van de Bhagavad Gita. Dit deel gaat over ‘de mens’. We mogen ervan uitgaan dat dit binnen het bereik van de ‘gewone mens’ ligt.
Dit transformatie proces kennen we eigenlijk al. Als de liefde er is, verdwijnt het gevoel van werk of doen. Je wordt als het ware meegevoerd door de stroom van de liefde. Dit is één van de kernbegrippen in het soefisme. Het ‘doen’ verdwijnt, doordat het gevoel van afgescheidenheid verdwijnt of anders gezegd, door dat ‘ik’ verdwijnt. Dit proces wordt prachtig beschreven in de yoga van toewijding of de yoga van de liefde: de bhakti yoga.
Niet één van bovengenoemde interpretaties is de juiste. Het is een manier van kijken en leven. Je voelt waarschijnlijk wel aan dat hoe de wereld zich aan je toont, mede wordt bepaald door het standpunt dat je inneemt. Hier heb je een mantra die je mee kan nemen in je meditatie: ‘standpunt creëert een realiteit’. Weet dat jijzelf de sleutel in handen hebt. Je zou kunnen zeggen dat je kan kiezen in welke werkelijkheid je wil leven. De Bhagavad Gita is niet een boek dat voor iedereen gelijk is. Hoewel de letters van de tekst niet veranderen, zal de Bhagavad Gita zich aan je presenteren, al naar gelang het standpunt dat je inneemt.
Hoe een onderhoudsretraite je even ‘boven’ jezelf uittilt.
Van 17-23 april was er weer een onderhoudsretraite om het retraitecentrum Le Domaine St. Antoine weer helemaal klaar te maken voor het nieuwe retraiteseizoen. We waren met 13 mensen en er is weer heel veel gedaan. Van schoonmaken, gras maaien, bramenstruiken verwijderen, takken van het veld halen tot het afvoeren van oude apparatuur naar de vuilstort en reparatiewerk aan toiletten en elektra. Maar er was ook tijd voor meditatie, het bespreken van een thema uit de karma yoga dat je die dag kon gebruiken bij de werkzaamheden, samen iets drinken, koken en bij de haard ’s avonds napraten of een mooie video zien of mee doen aan een online studie. En we hadden ook nog het mooiste weer. Overdag zon, er wat tijd voor rust als je dat wilde, kortom een hele informele sfeer. Dank aan iedereen die zo hard en met zoveel liefde gewerkt heeft.
Een onderhoudsretraite is een echte retraite
Op zich zijn deze werkzaamheden en dagindeling niet zo bijzonder. Maar het was geen ‘klusweek’, het was een echte retraite. Een retraite die een aantal richtlijnen volgde uit de yoga van handeling, de karma yoga. In deze yoga staan een paar dingen centraal die je even uittillen ‘boven’ jezelf. De intentie waarmee je werkt, is belangrijker dan het resultaat van je werk. Richt je je aandacht op het vuil dat verwijderd moet worden of op iets dat kapot is en gemaakt moet worden, of richt je je op het ‘teruggeven van glans’ of op de natuurlijke harmonie tussen alle onderdelen van een goedwerkend apparaat? Je werkt ook niet voor jezelf of je eigen persoonlijk resultaat, maar je werkt voor het geheel en voelt je ook onderdeel van een geheel. En last but not least: zuivere, liefdevolle aandacht. Wat maakt dat een verschil: of je mechanisch werkt of dat je iets doet met zuivere, liefdevolle aandacht.
Tijdens de week gebeurt er iets wonderlijks. Je voelt dat je oude, bekende structuur van je afvalt. Je ervaart een vrijheid, vrede en harmonie met elkaar, het werk, het domein en de natuur. Je voelt je één met alles en iedereen.
Je kan je afvragen hoe dit komt. In je gewone leven is dit lang niet altijd zo gemakkelijk te ervaren. Wat is dan het verschil? Natuurlijk is de omgeving erg mooi, er is veel zorg voor elkaar en het was mooi weer. Maar dat verklaart niet wat er gebeurde en wij allemaal hebben kunnen ervaren. Er was nog iets anders.
De kracht van de sanga
Dat andere zit is iets dat één van de pijlers is van de yoga. Je kan het vinden in iedere yoga en dat is de sanga. Wie meerdere blogs van ons heeft gelezen, zal het begrip sanga of satsang regelmatig zijn tegengekomen. Het is het samenkomen, samen mediteren, studeren, uitwisselen van ervaringen etc. In de yoga van handeling is het niet anders: er is een focus, er is veiligheid en gelijkwaardigheid. Je werkt voor het welzijn van het geheel dat in dit geval verder gaat dan het welzijn van de mensen die aanwezig waren. Het heeft ook betrekking op het welzijn van het huis en de tuinen en het bos. Tot slot: de ruimte laten voor de verschillende kwaliteiten en aandachtsgebieden van de deelnemers. Iedereen heeft zo zijn specialiteit en die kan en mag ingezet worden. Als je deze principes volgt in je werk, in het aanwezig zijn, dan wordt je als het ware opgenomen en verbonden met een harmonie die door jou, door ieder ander en door het gehele domein stroomt. Je voelt je even vrij, hoeft je niet staande te houden of te verdedigen. Je kan ontspannen en je wordt even ‘boven jezelf uitgetild. Wat een vrijheid.
Nogmaals dank aan iedereen die aanwezig was, maar ook aan al diegenen die niet zichtbaar waren, maar wel ‘achter de coulissen’ hebben meegeholpen om deze onderhoudsretraite mogelijk te maken.
Filosofie: leer zelf na te denken
Als we naar het nieuws kijken, leren we in ieder geval één ding: heel veel mensen (en mogelijk steeds meer mensen) kunnen niet zelf nadenken en lopen achter allerlei ideeën en meningen aan, zonder te onderzoeken of deze ideeën en meningen kloppen. We zien het met corona: de wildste complottheorieën doen de ronde en duizenden lopen er als kippen zonder kop achter aan. ‘Er wordt gezegd’, ‘het is beschreven’, ‘hij of zij heeft er een boek over beschreven’, ‘hij of zij heeft veel volgers op sociale media’ en dergelijke argumenten meer, zijn voldoende om je eigen onderscheidingsvermogen uit te schakelen. We praten elkaar na, roepen maar wat, proberen elkaar bang te maken en op te hitsen en als dat lukt: dan hebben we dus gelijk. Dit geldt niet alleen voor de coronacrisis, maar ook voor heel veel andere kwesties: milieu, vluchtelingen, schulden etc., maar ook markteers kunnen ons heel gemakkelijk beïnvloeden.
Filosofie: de kunst van het zelf kunnen nadenken
Hoe anders is dit dan waar de filosofie voor staat. Filosofie staat voor zelf leren nadenken. Een aantal jaren geleden kwam er iemand naar onze filosofiecursus. Ik stelde haar een vraag die ik heel vaak mensen stel: ‘waarom ben je gekomen en waarom wil je meedoen aan deze cursus’? Zij antwoordde: ‘ik ben al in de vijftig, maar heb nog steeds het gevoel dat ik niet zelf kan nadenken. Allerlei mensen in mijn omgeving, op mijn werk en in het nieuws ‘denken’ voor mij. Ik wil nu zelf leren nadenken’. Dit antwoord trof mij diep en ik moet er nog vaak aan denken.
.
Wat hebben de oude filosofieën met elkaar gemeen?
De oude filosofieën uit Oost en West hebben aan aantal zaken met elkaar gemeen. Allereerst leert de filosofie dat je niet een geïsoleerd wezen bent. Je leeft in een sociale en historische context. Je bent verbonden met de gehele schepping en je bent er een onderdeel van. Als ‘een deel van het geheel ziek is, is het geheel ziek’. Alles is met alles verbonden. Deze onderlinge verbondenheid wordt beheerst door een aantal ‘wetten’ of ‘principes’. We noemen ze vaak ‘universele wetten of principes’.
De filosofie leert je ook hoe mooi de schepping is en hoe delicaat het onderlinge evenwicht is tussen de verschillende wezens is en hoe sterk, maar ook hoe kwetsbaar de aarde is. De mens heeft in de schepping een speciale plaats: de mens is geen dom of zondig wezen, maar een sociaal, creatief, onderzoekend en lerend wezen.
De filosofie leert je ook hoe mooi de schepping is en hoe delicaat het onderlinge evenwicht is tussen de verschillende wezens is en hoe sterk, maar ook hoe kwetsbaar de aarde is. De mens heeft in de schepping een speciale plaats: de mens is geen dom of zondig wezen, maar een sociaal, creatief, onderzoekend en lerend wezen.
.
De kern van de filosofie: het ‘filosofisch onderzoek’
Centraal in de oude filosofieën staat het ‘filosofisch onderzoek’. Het is niet een louter verstandelijk onderzoek, het is een onderzoek dat met ‘hoofd en hart’ gedaan moet worden. Het moet niet plaatsvinden vanuit een houding van wantrouwen of scepsis, maar vanuit een gevoel van onderlinge verbondenheid, vanuit respect en vanuit kennis, maar belangrijk is dat je zelf onderzoekt wat de waarde is in de context waarin je leeft. Er is niet één juist antwoord; de antwoorden passen zich aan aan de situatie.
.
Filosofie en psychologie
Filosofie en psychologie hebben veel met elkaar gemeen. In de oude tijden vormden filosofie, psychologie en religie één geheel. In onze cultuur is deze eenheid al heel lang geleden verbroken. Een belangrijk verschil tussen filosofie en psychologie in onze maatschappij is dat je je wendt tot de psychologie als er iets met je ‘aan de hand’ is, als er bepaalde klachten zijn, terwijl de filosofie juist uitgaat van het ‘gezonde deel’ van de mens. Zelden gaat iemand naar de psycholoog als hij zich prima voelt. Er moet iets ‘niet goed’ gaan voordat je naar de psycholoog gaat. In de filosofie wordt vaak gebruik gemaakt van de kennis uit de psychologie. Het doel is in de filosofie echter niet primair om iemand van iets te genezen of te veranderen, maar juist om iemand ‘op eigen benen te laten staan’, om ‘zelf kunnen nadenken en zelf beslissingen te kunnen nemen in het leven’. Het zet je aan om te onderzoeken, zelf ervaringen op te doen, maar wel vanuit een verbondenheid met een groter geheel.
.
Het belang van filosofie
Nog steeds kunnen heel veel mensen niet zelfstandig nadenken. Zij worden bespeeld door handige mensen, media, maar ook door marketeers die mensen verleiden om beslissingen te nemen die misschien helemaal niet verstandig zijn. Tijd dus om de filosofie wat meer naar voren te schuiven. Niet alleen voor volwassenen, maar juist ook voor jonge mensen. De boodschap van de filosofie is al eeuwen dezelfde: je bent een sociaal, creatief en lerend wezen. Neem je eigen verantwoordelijkheid en blijf onderzoeken.
.
Wil je reageren? Stuur een mailtje naar info@filosofieenmeditatie.nl
Donaties zijn niet groot of klein
De laatste tijd krijgen we regelmatig de vraag of het nog wel goed gaat met de financiële situatie van de SFM. Wij leven tenslotte voor een groot deel van donaties en door de corona-epidemie zijn veel voorjaars- en zomerretraites niet doorgegaan. Vanaf 5 juli zijn de retraites weer begonnen, maar dan wel in ons retraitecentrum de Cynham in Egmond aan den Hoef. Vanaf 9 augustus gaan we ook weer starten met de retraites in het centrum Le Domaine St. Antoine in Brognon. Spannend om te zien hoe dit gaat nu de corona toch weer de kop op steekt.
Het is altijd onze wens geweest om van donaties te blijven leven. Om deze reden hebben wij, nu het wat moeilijker gaat, dan ook besloten om onze prijzen niet te verhogen en te blijven vertrouwen op de donaties. En… de donaties blijven komen en we draaien nog steeds zonder problemen. Ook het onderhoud aan de gebouwen gaat gewoon door en we blijven onze lange termijn visie volgen. We hoeven nog niet onze plannen bij te stellen.
Naast de retraiteprogramma’s die we aanbieden, zien we in toenemende mate mensen langs komen die korter of langer in de atmosfeer willen verblijven van de retraitecentra. Veel gehoorde uitspraken zijn ‘even in een positieve sfeer verblijven’ of ‘even weer herinnerd te worden aan iets moois’.
Er is in de oude Indiase geschriften een mooie en diepe uitspraak die ik dagelijks met mij mee draag: ‘vuur is niet groot of klein, het heeft het vermogen om te branden’. Zo is het ook met donaties: er zijn geen ‘grote’ of ‘kleine’ donaties. Donaties geven ‘leven’. En al deze donaties houden de SFM in leven. Daar vertrouwen we op.
Juist in tijden zoals deze is het belangrijk om op koers te blijven en je niet terug te trekken in je ‘kleine wereld’. Blijf op koers en wordt niet angstig. Deze tijd vraagt, meer dan ooit, om ‘oases’ waar je je even kunt terugtrekken en tot rust kunt komen in een veilige en geborgen omgeving en kan bezinnen op de vraag of je je koers in het leven nog volgt. De retraitecentra zijn geïnspireerd op het beeld van de oase: een plaats waar rust en veiligheid is en waar je gevoed wordt in de drie werelden: fysiek, mentaal en spiritueel. Van daaruit ga je weer de wereld in, zonder angst en je weet dat je altijd weer kunt terugkeren naar deze oases.
Ook al lijkt de duisternis steeds dichter te worden en zijn retraitecentra misschien maar kleine ‘lichtjes’, we mogen op de woorden vertrouwen: ‘vuur is niet groot of klein, het heeft het vermogen om te branden’.
Dank aan de oude en nieuwe donateurs die ons in deze moeilijk tijd blijven ondersteunen. Wij gaan door om de centra verder open te stellen om zoveel mogelijk mensen in deze ‘oases’ een plek aan te bieden.
Hierbij nog een paar testimonials van retraitanten die recent onze centra hebben bezocht:
Vol zelfvertrouwen, blijdschap en verbondenheid gaan we weer de wereld in en het moois verspreiden.
Een retraite om steeds weer terug te keren, voor alle leeftijden en levensomstandigheden. Een thuis voor iedereen.
Weer een stap dichterbij mijn geloof en vertrouwen gekomen.
In een liefdevolle omgeving waar je kunt en mag zijn wie je bent (her)vind je rust, inzicht en wijsheid in je zelf.
Mehdi Jiwa
Wil je reageren op deze blog? Stuur dan een mailtje naar info@filosofieenmeditatie.nl
De yoga van meditatie in de Bhagavad Gita
Tegenwoordig is meditatie erg populair in het Westen. Het wordt gebruikt om je energiehuishouding en innerlijke balans te verbeteren. Het helpt je om beter om te gaan met stress en stress gerelateerde klachten. Wat eigenlijk gebeurt is dat op het moment dat wij uit balans zijn, somber worden en lijden aan stress, wij meditatie aangeboden krijgen om ‘beter’ te worden. Het is dus een soort ‘medicijn’.
Laten we eens kijken hoe meditatie in een aantal grote tradities gebruikt wordt. We zien grote overeenkomsten in de boeddhistische en yoga traditie van Patanjali en komen hetzelfde tegen in de Bhagavad Gita. In al deze tradities wordt de meditatie aangeboden aan mensen die een groot deel van het filosofische systeem hebben doorlopen. Er gaat heel wat aan vooraf.
De Bhagavad Gita begint met de ‘yoga van wanhoop’. Prins Arjuna staat op het punt om een leidende rol te nemen in een grote oorlog. Hij is een strijder, een generaal en heeft vele oorlogen aangevoerd. Nu weet hij niet meer wat zijn taak is en wat juist en onjuist is. Krishna staat naast hem en er ontstaat een dialoog tussen deze twee. Arjuna is wanhopig; Krishna wil hem helpen, maar op dat moment reikt hij hem niet de meditatie aan. We mogen er vanuit gaan dat Arjuna, als prins en super opgeleid man, heel goed bekend is met meditatie, maar toch wordt dit middel niet ingezet.
Krishna slaat een andere weg is. Hij geeft Arjuna kennis en besteedt maar liefst drie hoofdstukken aan de ‘yoga van handeling’. Arjuna komt uit zijn diepe put en begint vragen te stellen en wordt nieuwsgierig. Tijdens deze dialoog raakt Arjuna steeds meer geïnteresseerd in wat ‘voorbij de menselijke maat’ ligt: wat is het ‘universele plan’; welke wetten en regels gelden daar?
Krishna wil hem graag introduceren in deze universele kennis, maar weet ook dat dit niet vanuit de ‘menselijke maat’ kan. Pas nu introduceert hij bij Arjuna de ‘yoga van meditatie’.
De meditatie is hier geen techniek; het is een ‘poort’ waar je doorheen kan gaan. Om voorbij de ‘menselijke maat’ te kunnen kijken, om het ‘verhaal achter het verhaal’ te kunnen doorvoelen, moet je één ding achter je laten: je ego, je individualiteit. In de soefi-traditie is dit thema bijzonder mooi uitgewerkt. Daar heet het: ‘tot waar kun je op je sandalen gaan’? Er komt een punt waarop je je ‘sandalen uit moet doen’ en op je ‘blote voeten’ verder moet gaan. Die voeten moeten bovendien ook nog ‘schoon’ zijn. Het verhaal wil dat Mozes de berg op ging om God te ontmoeten en de Aartsengel Gabriel hem begeleidde. Op een zeker moment zei de Aartsengel Gabriel tegen Mozes dat hij niet verder kon op zijn sandalen en dat hij ze af moest binden. Ook zei hij dat hij dat hijzelf niet verder mocht en dat Mozes alleen, op zijn blote voeten, door moest gaan. Het is poëtisch omschreven. Ik hoop dat je voelt wat hier speelt: het is de poort van de meditatie. Als je door deze poort gaat, ben je in staat om een ander type kennis en bewustzijn te ervaren, namelijk het bewustzijn dat hoort bij de universele maat en niet bij de individuele maat. De regel is simpel: laat je ego achter bij de ‘poort’. Hij zal goed bewaard worden en als je terugkeert kan je hem weer komen ophalen. Echter, als je eenmaal door deze ‘poort’ gaat, keer je nimmer terug.
De ‘yoga van meditatie’ wordt beschreven in het 6e hoofdstuk dat tevens het einde is van het eerste deel van de Bhagavad Gita dat gaat over ‘de mens’. Het 7e hoofdstuk is het begin van de tweede sectie die gaat over de universele maat. Om daar toegang toe te krijgen, is de meditatie onontbeerlijk.
De meditatie wordt in de Bhagavad Gita dus niet gebruikt om iemand uit zijn benarde positie te halen. Het is zelfs maar de vraag of dat effectief zou zijn, maar het wordt gebruikt om iemand klaar te maken om op een hele andere manier naar de werkelijkheid te kijken. Dit proces wordt niet voltooid in het 6e hoofdstuk, maar gaat door in het 12e hoofdstuk. Beide hoofdstukken horen bij elkaar. Hoe dit zit? Eenvoudig: het 6e hoofdstuk is het einde van het eerste deel, de ‘menselijke maat’ van de Bhagavad Gita; het 12e hoofdstuk is het einde van de ‘universele maat’ en dan volgt de verbinding tussen beide ‘werkelijkheden’. Opnieuw is het de meditatie die het mogelijk maakt om het ‘oude’ te verlaten en het ‘nieuwe’ welkom te heten. M.a.w.: meditatie in de Bhagavad Gita (en in de boeddhistische traditie en de yoga van Patanjali) wordt gebruikt om helemaal ‘nieuw’ naar de realiteit waarin wij leven, te kunnen kijken.
Wil je reageren? Stuur een mailtje naar: info@filosofieenmeditatie.nl
Bhagavad Gita: gewone kennis en hogere kennis
In de vorige blog over de Bhagavad Gita ben ik ingegaan op hoe het komt dat de Bhagavad Gita al eeuwen lang zoveel mensen heeft geïnspireerd en steun heeft gegeven. We hebben toen de eerste drie domeinen van de Gita behandeld: de Gita geeft kennis die je gemakkelijk kan gebruiken, de Gita geeft oefeningen en aanwijzingen die in het dagelijkse leven goed gebruikt kunnen worden en het geeft ook hoop. Hoop dat je verbinding kunt maken met je eigen innerlijke kracht en licht en verbinding maakt met je eigen ‘lijn’ in het leven of anders gezegd met je authenticiteit.
In deze blog zal ik ingaan op het vierde aspect: de Gita leert dat er verschillende soorten kennis en bewustzijn zijn. Normaal gesproken zijn er vier ‘bronnen’ voor kennis: directe waarneming, gevolgtrekking, aanname en (logische) redenatie. Iedereen kan deze bronnen gebruiken, maar er is meer. De Bhagavad Gita wijst erop dat er ook nog andere ‘hogere’ vormen van kennis bestaan. Echter, daar hebben de meesten van ons niet direct toegang toe. Toch is het goed om er gebruikt van te maken, maar dat vergt wel wat inspanning en training. De ‘hogere’ vormen staan bekend als: inspiratie, intuïtie, openbaring en profetie. Helaas verstaat iedereen iets anders onder deze begrippen en van alles en nog wat wordt inspiratie of intuïtie genoemd. De eerste drie zijn toegankelijk voor ons, de vierde is een bijzondere vorm die ik voor nu maar even buiten beschouwing laat.
Bepaalde mensen zijn gevoelig voor inspiratie en intuïtie. De beschrijvingen zijn tamelijk eenduidig: er wordt je iets ‘ingefluisterd’, er komen beelden of klanken (woorden, muziek) tot je, veelal in een ogenschijnlijke ongeordende vorm en je hebt het gevoel dat er een grote stroom van energie door je heen gaat. De momenten waarop dit plaats vindt, zoals bij het overgaan van slapen naar waken, in de meditatie en als je in stilte wandelt, hebben met elkaar gemeen dat je geest ‘stil’ is en het ego (ik-besef) naar de achtergrond verdwijnt. Dan, plotseling, zonder dat je hier enige grip op hebt, stroomt de energie en tonen zich beelden, denkbeelden, geluid of iets anders. Het gaat razendsnel; het lijkt wel op een explosie. Als je voor dit soort impulsen gevoelig bent of wordt, dan ga je ze steeds meer herkennen (en waarderen).
De bestudering van de Bhagavad Gita helpt ons om ontvankelijk te worden voor deze ‘krachten’. Hoe doet de Bhagavad Gita dit? Op verschillende plaatsen in dit boek wordt hierover geschreven, maar het wordt prachtig samengevat in hoofdstuk 2 in de verzen 55-58. In deze vier verzen wordt een ‘geheim’ onthuld. Wat zou je moeten leren? Hier volgt een lijstje:
– leer je wensen en verlangens tot rust te brengen
– leer je terug te trekken en verbinding te maken met je diepste, innerlijke kern
– blijf stabiel, ook bij tegenslag
– hunker niet naar genot en ga geen bindingen aan en blijf neutraal
– let op: angst en woede zijn bewustzijnsvernauwers en stoten je, zelfs als je het niet wil, uit je balans
– Zorg voor een stabiele meditatie. Al het bovenstaande valt je heel natuurlijk toe als je meditatie een integraal onderdeel (een fundament) is van je leven.
Als je dit zou leren, wordt je automatisch, d.w.z. zonder een verdere ‘eigen’ inspanning gevoelig voor impulsen die ‘van buiten’ lijken te komen en je energie ‘inblazen’. Dit proces is de basis van alle vormen van wat genoemd wordt, ‘hogere’ vormen van kennis. Hoe dieper je je kunt terugtrekken en stiller je geest wordt, hoe gevoeliger je wordt voor deze vormen van kennis. Uiteindelijk worden ze je ‘dagelijks brood’ en wil je niets anders meer. Dit is wat je hoort van mensen die om welke reden dan ook, gevoelig zijn voor inspiratie: ‘dit is het belangrijkste, allermooiste, in mijn leven’.
In deze tijd van de corona epidemie is het van het grootste belang dat wij niet verzanden in de ‘duisternis’ en ons blijven richten op ‘licht’. Daarom hebben we de komende weken video meetings rond de Bhagavad Gita georganiseerd. De meetings zijn op dinsdagavond van 20.00-21.00 uur. Als je mee wil doen, stuur een mailtje, dan krijg je de link toegestuurd.
Het adres is: info@filosofieenmeditatie.nl
Op zoek naar iets van blijvende waarde
In mijn eerdere blog schreef ik over de overgang van een lang verblijf in Brognon naar het gewone dagelijkse leven.
Voor de lezer misschien aardig om te weten, dat de overgang voor mij misschien wat minder heftig is dan voor anderen, omdat ik met pensioen ben en onze kinderen hun opleiding hebben afgerond en op zichzelf wonen.
Verder ligt er, om de overgang te verlichten al zo het een en ander op mij te wachten. Zo is er een ruim aanbod van activiteiten op de Cynham, o.a. rond het thema meditatie, deelname aan de leerweg om het vernieuwde programma te ervaren, verdere deelname aan de verdiepingsgroep en dan natuurlijk voortzetting van een studiegroep Bhagavad Gita in Amstelveen.
Misschien niet helemaal oases, dan toch zeker waterputten voor onderweg.
Dan doen zich dagelijks tal van gebeurtenissen en situaties voor die als leermeester kunnen dienen. Gebeurtenissen die maken dat je kunt groeien. Soms wel erg veel en dan denk ik wel terug aan iemand in Brognon die de wens had nooit een saai leven te willen, maar die wens soms in wel erg grote overvloed vervuld zag.
Ik denk er bij dergelijke gebeurtenissen goed aan te doen, mij op één enkele hiervan tegelijk te richten en deze te onderzoeken.
Het is mij een kunst gebleken daar in een goed evenwicht mee om te gaan. Een kunst die nog zeker de nodige oefening vraagt.
In Brognon heb ik de regelmaat van 2x daags gezamenlijk een half uur mediteren als een belangrijk heilzame factor ervaren. Het leek mij een fundament van het samenzijn. Met elkaar mediteren en in een ruimte waar de afgelopen twintig jaar een bijzondere verfijnde sfeer is ontstaan is bijzonder.
Het samenzijn, de sfeer, de natuur, allemaal externe factor, die je na afloop als een herinnering mee naar huis kunt nemen. Een herinnering aan de ervaring van de meditatie zelf en de uitwerking ervan. Maar ook een herinnering die langzaam maar zeker aan kracht afneemt. Vele malen ben ik thuis begonnen de meditatie tot een dagelijkse gewoonte te maken. Even zoveel keren bleken ze na korte of lange tijd tijdelijk. Nu zit er al weer lange tijd een vast patroon in.
Is het toeval dat we juist nu op de vrijdagavonden het hoofdstuk over de yoga van meditaties op het programma stond en, zoals ik al zei, de meditatie binnen de SFM speciale aandacht krijgt? Toch een externe factor die stiekem vanuit Brognon mee naar huis is gereisd? In ieder geval wel een heel bijzondere uitnodiging om de meditatie juist nu de volle aandacht te blijven geven.
Het sluit daarbij wonderbaarlijk aan bij een thema waar ik mij dit najaar en komende winter in wil verdiepen: Is er iets, vergelijkbaar met gunstige omstandigheden zoals die in bijvoorbeeld Brognon, waar je over kunt beschikken, waar je ook bent? Iets wat altijd, overal en onder alle omstandigheden werkelijk beschikbaar is? En zo ja, kan je daar uit putten en hoe dan?
Ik heb er al veel over gelezen. Ooit beschouwde ik een goed, met filosofische werken, gevulde boekenkast als een mooie ‘pensioenvoorziening’. Dat blijkt nu echter maar ten dele te waar te zijn. De vraag die meer en meer knaagt is hoe ik die wijsheden een plaats in het leven van alledag geef. Iets waarover ik ook kan beschikken als de situatie er om vraagt en er even geen boeken met mooie teksten in de buurt zijn.
In mijn volgend blog meer over zoektocht naar de praktische invulling hiervan.
Tot dan.
Hans Nijs
Wil je reageren, stuur een mailtje: fam.nijs@quicknet.nl
Portfolio Items
Events
Onderhoudsdagen ‘Help mee de Cynham mooi en gastvrij te houden’
We nodigen je uit om deel uit te maken van een bijzondere groep vrijwilligers, die met liefde en zorg de retraitecentra onderhoud. Met regelmaat organiseren we onderhoudsdagen op de Cynham in Egmond aan den Hoef om samen te komen en extra zorg te geven aan het huis en de tuin.
De SFM is een non-profit organisatie die bestaat dankzij donaties en de inzet van onze gewaardeerde vrijwilligers. De organisatie groeit. Dat is mooi, maar het vraagt ook meer zorg. We koesteren een cultuur van ‘met elkaar en voor elkaar’ te werken en te groeien. Jouw hulp, hoe klein ook, maakt een groot verschil.
Maak deel uit van onze vrijwilligersgroep, help ons onze ruimtes te behouden en deel te nemen aan deze unieke ervaring van dienstbaarheid en zelfontplooiing.
Ook al kun je maar een paar uurtjes, je bent altijd welkom. Zo houden we met vele handen de werkzaamheden licht.
Om 9.30 uur tot 10.00 uur is er koffie en thee en er is overleg wat er die dag gedaan kan worden. De dagen duren tot 15.00 uur en voor lunch wordt gezorgd.
De Leiding ligt bij Rietje Pool en Irene Zijlemaker
Workshop Neuro- lines
Workshop Neuro-lines
Zet je focus voor ’24 op papier in Neuro-lines
Januari leent zich er goed voor om het oude van het vorig jaar achter ons te laten en ons te focussen wat we in ’24 willen verdiepen of gaan uitwerken.
Daar zal deze workshop op gericht zijn. In Neuro-lines zetten wij kracht op onze diepe verlangens en dromen.
Ontdek de magie van neurografische healing: een meditatieve en creatieve techniek die niet alleen ontspanning biedt, maar je ook helpt om specifieke problemen, doelen of verlangens onder ogen te zien en duidelijkheid te verkrijgen. Deze unieke vorm van kunst kan een waardevol instrument zijn voor zelfexpressie en emotionele verwerking.
Wat ga je leren?
- Verken vastgelopen emoties, gedachten en onbewuste aspecten door neurografisch te tekenen.
- Ervaar hoe je zonder vooropgezet plan kunt creëren, puur geleid door je intuïtie en creatieve impuls.
- Je hoeft niet getalenteerd of bijzonder creatief te zijn om mee te doen! Als je een potlood vast kunt houden, ben je al klaar om te beginnen.
Deze workshop kost € 20,-
Workshop Neuro- lines
Workshop Neuro-lines
Zet je focus voor ’24 op papier in Neuro-lines
Januari leent zich er goed voor om het oude van het vorig jaar achter ons te laten en ons te focussen wat we in ’24 willen verdiepen of gaan uitwerken.
Daar zal deze workshop op gericht zijn. In Neuro-lines zetten wij kracht op onze diepe verlangens en dromen.
Ontdek de magie van neurografische healing: een meditatieve en creatieve techniek die niet alleen ontspanning biedt, maar je ook helpt om specifieke problemen, doelen of verlangens onder ogen te zien en duidelijkheid te verkrijgen. Deze unieke vorm van kunst kan een waardevol instrument zijn voor zelfexpressie en emotionele verwerking.
Wat ga je leren?
- Verken vastgelopen emoties, gedachten en onbewuste aspecten door neurografisch te tekenen.
- Ervaar hoe je zonder vooropgezet plan kunt creëren, puur geleid door je intuïtie en creatieve impuls.
- Je hoeft niet getalenteerd of bijzonder creatief te zijn om mee te doen! Als je een potlood vast kunt houden, ben je al klaar om te beginnen.
Deze workshop kost € 20,-
Onderhoudsdagen ‘Help mee de Cynham mooi en gastvrij te houden’
We nodigen je uit om deel uit te maken van een bijzondere groep vrijwilligers, die met liefde en zorg de retraitecentra onderhoud. Met regelmaat organiseren we onderhoudsdagen op de Cynham in Egmond aan den Hoef om samen te komen en extra zorg te geven aan het huis en de tuin.
De SFM is een non-profit organisatie die bestaat dankzij donaties en de inzet van onze gewaardeerde vrijwilligers. De organisatie groeit. Dat is mooi, maar het vraagt ook meer zorg. We koesteren een cultuur van ‘met elkaar en voor elkaar’ te werken en te groeien. Jouw hulp, hoe klein ook, maakt een groot verschil.
Maak deel uit van onze vrijwilligersgroep, help ons onze ruimtes te behouden en deel te nemen aan deze unieke ervaring van dienstbaarheid en zelfontplooiing.
Ook al kun je maar een paar uurtjes, je bent altijd welkom. Zo houden we met vele handen de werkzaamheden licht.
Om 9.30 uur tot 10.00 uur is er koffie en thee en er is overleg wat er die dag gedaan kan worden. De dagen duren tot 15.00 uur en voor lunch wordt gezorgd.
De Leiding ligt bij Rietje Pool en Irene Zijlemaker
Onderhoudsdagen ‘Help mee de Cynham mooi en gastvrij te houden’
We nodigen je uit om deel uit te maken van een bijzondere groep vrijwilligers, die met liefde en zorg de retraitecentra onderhouden. In augustus en september organiseren we een aantal onderhoudsdagen op de Cynham in Egmond aan den Hoef om samen te komen en extra zorg te geven aan het huis en de tuin.
De SFM is een non-profit organisatie die bestaat dankzij donaties en de inzet van onze gewaardeerde vrijwilligers. De organisatie groeit. Dat is mooi, maar het vraagt ook meer zorg. We koesteren een cultuur van ‘met elkaar en voor elkaar’ te werken en te groeien. Jouw hulp, hoe klein ook, maakt een groot verschil.
Maak deel uit van onze vrijwilligersgroep, help ons onze ruimtes te behouden en deel te nemen aan deze unieke ervaring van dienstbaarheid en zelfontplooiing.
De volgende datum is gepland (graag opgeven welke dag/ deel) uitkomt ):
Zaterdag 24 februari.
Ook al kun je maar een paar uurtjes, je bent altijd welkom. Zo houden we met vele handen de werkzaamheden licht.
Om 9.30 uur tot 10.00 uur is er koffie en thee en er is overleg wat er die dag gedaan kan worden. De dagen duren tot 15.00 uur en voor lunch wordt gezorgd.
De Leiding ligt bij Rietje Pool en Irene Zijlemaker
Retraite: Op Yogareis met Yoga Utrecht in Frankrijk
“ If you begin to understand what you are without trying to understand it, then what you are undergoes a transformation.”
J Krishnamurti
Een week lang twee keer per dag yoga, lekker en gezond eten op een mooie locatie!
Geef je eigen leven vorm met yoga. Yoga betekent verbinding, maar wat wordt hier nu eigenlijk mee bedoeld? We gaan samen het onderzoek aan maar nodigen je uit om het zelf te ervaren.
Wanneer: zondag 7 jui 16.00 uur, tot zaterdag 13 juli 12.00 uur 2024
Waar: het retraitecentrum Le Domaine St. Antoine, Brognon, Noord-Frankrijk
Kosten: slechts € 520,-
Docenten: Anwar, yogalessen, meditaties, Satsang en filosofie & Daniëlle, yogalessen, ademhalingsoefeningen, Ayurveda,( kinderyoga als er kinderen meegaan)
Retraitecentrum Le Domaine St Antoine in Brognon, Noord Frankrijk, op vier uur rijden van Utrecht. Het centrum is een bijzondere plaats met vele “stille plekjes”. Ideaal om in alle rust ‘in je eigen spiegel’ te kijken.
Dit centrum is eigendom van de stichting filosofie www.filosofieenmeditatie.nl en meditatie. De Stichting Filosofie en Meditatie wil een harmonieuze en vreedzame samenleving verwezenlijken. Een samenleving die berust op een ‘filosofie van de eenheid’: tijdloze, universele wetten en principes die het hart vormen van alle grote levensfilosofieën en religies.”
We proberen het zo te organiseren dat deelnemers zoveel mogelijk met elkaar mee kunnen rijden. Als je met de trein komt, kun je worden afgehaald in het nabij gelegen Couvin (België).
Programma
Deze week bieden we elke dag 2 thematische yogalessen waarin we vanuit verschillende invalshoeken yoga en meditatie aanbieden. Soms op een speelse manier of juist met wat meer filosofie. Ademhalingsoefeningen, oefenen in aandacht en Ayurveda horen daar ook bij. Ook hebben we optionele activiteiten zoals een filmavond, Mantra-zingen en een Satsang.
Naast de yoga kunnen we ook genieten van het mooie weer (hoogst waarschijnlijk) en het buiten zijn. Het is een prachtige locatie waar je kan wandelen en in de stilte kan zijn.
Doordat het een week buiten je eigen omgeving is kan je net wat dieper gaan dan in een reguliere yogales. Wel is het een doel om mensen gereedschap mee te geven wat ze kunnen meenemen in hun ‘normale’ leven.
Je krijgt automatisch een gevoel van saamhorigheid in zo’n week. We oefenen samen en dat is goed. Als het lukt dan kunnen we dat gevoel vergroten en behouden als we thuis komen.
Uiteindelijk is het hele leven één grote oefening waarin we elkaar allemaal kunnen helpen.
Je hoeft geen ervaring te hebben, je bent welkom zoals je bent. Een uitgebreider rooster met activiteiten volgt nog. We hopen dat jij er bij bent!
Anwar & Daniëlle.
Accomodatie
We verblijven op een prachtige stilte-plek, een retraitecentrum van de stichting ‘filosofie en meditatie’. Zes dagen lang dompelen we ons onder in het nu, de ervaringsstoom van dit moment, het samenzijn en de verbinding met de plek waar we zijn.
Het retraite-centrum is van de Stichting ‘Filosofie en meditatie’. Deze stichting is een ideële stichting, die veel werkt met vrijwilligers.
Zij bieden een prachtige lokatie met liefdevolle verzorging. De maaltijden zijn vegetarisch.
Je verblijft in een één of twee persoonskamer met eigen badkamer en WC.
We verbinden ons met deze plek en de energie die daar is door bij te dragen aan de verzorging van het terrein.
We willen dat deze retraite voor iedereen toegankelijk is en proberen de kosten laag te houden en óók de studio open te houden.
€ 520,- inclusief vegetarische maaltijden, drankjes en overnachting in eenpersoonskamers met eigen badkamer/douche en wc. Van alle kamers kan ook een 2 persoons kamer worden gemaakt als je bijvoorbeeld met je partner komt. Kinderen mogen ook mee. Voor hen wordt tijdens de lessen voor opvang gezorgd, de ouders zijn wel zelf eind verantwoordelijk
Aanmelden
Aanmelden kan door een mail te sturen naar info@yogautrecht.nl. Betaling kan per bankoverboeking of in momoyoga waar de retreat bij de producten zal staan.
Studiegroep Yoga Vasishtha
De Yoga Vasishtha behoort tot de meest mysterieuze geschriften uit de Indiase traditie. Het is een bijzonder geschrift dat je leert hoe je je eigen werkelijkheid creëert. Je eigen geest creëert een illusie en niet één, maar verschillende. De consequentie is dat je in verschillende parallelle werkelijkheden leeft. Wat is objectief en wat is subjectief in deze schepping? En hoe kom je hieruit? Daar gaat de Yoga Vasishtha over.
Het werk is bijzonder praktisch omdat het gaat over de werkelijkheid/werkelijkheden aar je dagelijks in leeft. Als je een standpunt inneemt, creëer je een werkelijkheid. Als je een andere standpunt inneemt, creëer je een andere werkelijkheid. Maar wat is waar, werkelijk en wat is onwaar, onwerkelijk?
Deze studiegroep is een besloten studiegroep. Je mag zeker eraan deelnemen, maar je moet wel stabiel genoeg zijn. Vandaar dat er eerst een voorgesprek is om te kijken of deze vorm van studie geschikt voor je is.
Deze studiedag gaat over verhalen uit boek V, de Upasama Prakarana (het boek over de Oplossing). Het is een Studieweekend en als je meer informatie wil, stuur een mail naar info@filosofieenmeditatie.nl
Studiegroep Yoga Vasishtha
De Yoga Vasishtha behoort tot de meest mysterieuze geschriften uit de Indiase traditie. Het is een bijzonder geschrift dat je leert hoe je je eigen werkelijkheid creëert. Je eigen geest creëert een illusie en niet één, maar verschillende. De consequentie is dat je in verschillende parallelle werkelijkheden leeft. Wat is objectief en wat is subjectief in deze schepping? En hoe kom je hieruit? Daar gaat de Yoga Vasishtha over.
Het werk is bijzonder praktisch omdat het gaat over de werkelijkheid/werkelijkheden aar je dagelijks in leeft. Als je een standpunt inneemt, creëer je een werkelijkheid. Als je een andere standpunt inneemt, creëer je een andere werkelijkheid. Maar wat is waar, werkelijk en wat is onwaar, onwerkelijk?
Deze studiegroep is een besloten studiegroep. Je mag zeker eraan deelnemen, maar je moet wel stabiel genoeg zijn. Vandaar dat er eerst een voorgesprek is om te kijken of deze vorm van studie geschikt voor je is.
Deze studiedag gaat over verhalen uit boek V, de Upasama Prakarana (het boek over de Oplossing). Als je meer informatie wil, stuur een mail naar info@filosofieenmeditatie.nl
Studiegroep Yoga Vasishtha
De Yoga Vasishtha behoort tot de meest mysterieuze geschriften uit de Indiase traditie. Het is een bijzonder geschrift dat je leert hoe je je eigen werkelijkheid creëert. Je eigen geest creëert een illusie en niet één, maar verschillende. De consequentie is dat je in verschillende parallelle werkelijkheden leeft. Wat is objectief en wat is subjectief in deze schepping? En hoe kom je hieruit? Daar gaat de Yoga Vasishtha over.
Het werk is bijzonder praktisch omdat het gaat over de werkelijkheid/werkelijkheden aar je dagelijks in leeft. Als je een standpunt inneemt, creëer je een werkelijkheid. Als je een andere standpunt inneemt, creëer je een andere werkelijkheid. Maar wat is waar, werkelijk en wat is onwaar, onwerkelijk?
Deze studiegroep is een besloten studiegroep. Je mag zeker eraan deelnemen, maar je moet wel stabiel genoeg zijn. Vandaar dat er eerst een voorgesprek is om te kijken of deze vorm van studie geschikt voor je is.
Deze studiedag gaat over verhalen uit boek V, de Upasama Prakarana (het boek over de Oplossing). Als je meer informatie wil, stuur een mail naar info@filosofieenmeditatie.nl
Workshop-dag Neurografische Healing
Workshop Neurografische Healing
Neurografische healing is een vorm van kunst. Het Is een meditaitevorm van een creatief
lijnenspel dat naast ontspanning ook ingezet kan worden om een specifiek probleem, doel,
verlangen onder ogen te zien en duidelijker te krijgen. Het kan een groot hulpmiddel bij
zelfexpressie en verwerking zijn.
Op deze dag gaan we 2 grotere opdrachten maken. Het is handig als je de
kennismakingsworkshop gedaan hebt, maar het is niet nodig.
De eerste opdracht heet: “De boom van zelfontwikkeling”.
De 2e opdracht is een combinatie van de Neurografische lijnen in combinaie met Kintsugi
Dit is een Japanse kunstvorm die wordt gebruikt bij het repareren van dierbaar serviesgoed.
Neuro-kintsugi gaat over het proces van het doorbreken en helen van oude pijn, vastgezette
emoties. Maar deze methode kan ook ingezet worden om bij het nemen van een belangrijk
besluit door een ‘statement’ te maken.
Bij Kintsugi worden dierbare objecten ‘gerepareerd’ met goud. Bij deze vorm worden de
objecten omgezet op papier en dan ook weer met gouden Neuro-lijnen geheeld.
Wat ga je leren?
- Verken vastgelopen emoties, gedachten en onbewuste aspecten door neurografisch te tekenen.
- Ervaar hoe je zonder vooropgezet plan kunt creëren, puur geleid door je intuïtie en creatieve impuls.
- Je hoeft niet getalenteerd of bijzonder creatief te zijn om mee te doen! Als je een potlood vast kunt houden, ben je al klaar om te beginnen.
Kosten: 55 euro inclusief materialen en lunch.