Bhagavad Gita

Al tientallen jaren bestuderen we binnen de SFM de Bhagavad Gita. Afgelopen vrijdag 6 september zijn we begonnen met een nieuwe Online serie, maar nu gaan we op een andere (en hopelijk modernere) manier naar de Bhagavad Gita kijken. De meeste mensen hebben amper de tijd en de energie om de oude geschriften te bestuderen, terwijl ze ons nog steeds veel te vertellen hebben. De universele kennis die in deze geschriften zit, is juist nu, nu onze samenleving zo ver uit balans is, bijzonder nuttig.

Vidya’s

Vidya’s zijn kleine stukjes tekst die een diepe, maar veelal verborgen, kennis bevatten. Het vraagt om een bepaalde techniek om tot deze kennis door te dringen, maar het is niet zo moeilijk om het te leren. Belangrijk is dat je niet meteen probeert je vragen te beantwoorden, dingen te begrijpen of je problemen probeert op te lossen. Het vraagt om vanuit een neutrale positie te kijken en te ontdekken dat er achter een vraag meestal een andere vraag schuil gaat. En daarachter ligt meestal weer een vraag. Je leert zo voorbij de oppervlakkige laag te kijken en steeds dieper door te dringen tot de kern van de zaak.

Afgelopen vrijdag zijn we begonnen. We begonnen met de verzen: ‘O Krishna, rijd mijn strijdwagen midden tussen de beide legers, zodat ik hen die hier staan, verlangend om te vechten, goed kan overzien en ik weet wie aan mijn zijde strijden’. (B.G. I, 21-22). Op zich een vreemde vraag. De prins, Arjuna, staat op het punt een oorlog te beginnen. Dertien jaar is er gewerkt om te voorkomen dat de oorlog zou uitbreken, maar helaas, zonder succes. Arjuna zoekt het midden op van het slagveld. Je zou er gemakkelijk overheen kunnen lezen. Het lijkt niet zo belangrijk. Maar als je het oppakt als vidya dan is het een bijzonder diep stukje kennis.

Eigenlijk hoor ik hier niets over te zeggen. Je moet je eigen proces doormaken en je eigen ervaringen opdoen. Dat is belangrijk bij de studie van vidya’s, maar deze vidya is wel heel erg pittig om mee te beginnen. Vandaar dat ik toch iets wil meegeven. Je moet het alleen als voorbeeld zien. Je moet het niet imiteren, noch kopiëren. Het mag je aanmoedigen om je eigen pad en inspanning te leveren, verder niet.

De Middenpositie

Wat ik wil delen is het volgende en het illustreert meteen hoe een vidya werkt. De middenpositie op het slagveld kan je letterlijk nemen, maar het kan ook een symbool zijn. Wat wil het symbool zeggen? Eén van de mogelijkheden is dat de middenpositie op het slagveld verwijst naar een diep filosofisch begrip: de Middenweg. Dit begrip komt in veel levensfilosofieën voor en ieder mens wordt uitgenodigd om de Middenweg in zijn of haar leven te vinden. Het is een mysterieus begrip. Je kan het niet goed met je rede benaderen, het volgt meer de regels van de poëzie en de muziek. Als je het als poëzie en muziek benadert, krijg je gemakkelijker een gevoel voor de vele lagen en diepten die verscholen zitten in de vidya.

Ik zal drie aspecten aantippen. Je moet zelf kijken of ze je aanspreken of niet en je moet je eigen onderzoek blijven doen. Wat ik je aangeef is niet de ‘waarheid’, maar het zijn slechts enkele van mijn eigen ontdekkingen en ervaringen en voor mij is het onderzoek ook nog lang niet af.

Niet te veel, niet te weinig

Eén van de meest voorkomende interpretaties van de Middenweg is dat het betekent dat een mens een gebalanceerd leven leidt. Hij eet niet te veel, noch te weinig en hetzelfde geldt voor inspanning, slaap, werk, vrije tijd, spirituele disciplines enzovoorts. Ik weet dat veel scholen tevreden zijn met deze interpretatie. Toch is er meer te vinden.

Geweldloosheid

De Middenweg is ook de positie waar je geen oordelen, meningen en conclusies hebt. Het is ook het punt waar je vanuit een geweldloze houding naar jezelf en de wereld kijkt. Het begrip ‘geweldloosheid’ (ahimsa) is echter een heel complex begrip. Vaak wordt het uitgelegd als het achterwege laten van geweld, maar dat is te eenvoudig. Als je niet in staat bent om je te verdedigen of op te komen voor een rechtvaardige zaak, dan kan je niet spreken van geweldloosheid. Dan ben je gewoon niet in staat om er iets aan te doen. Als je wel in staat bent om er iets aan te doen, als je een doel wel kan bereiken door een vorm van geweld te gebruiken, maar je doet dat niet, dan is het iets heel anders. Dit geldt niet alleen voor fysiek geweld, maar ook voor mentaal, sociaal en economisch geweld.

Ook als je in staat bent geweld te gebruiken, maar je laat het achterwege is het niet zonder meer geweldloosheid. Het is de zelfde discussie die met name in de Bhagavad Gita uitgebreid behandeld wordt, over handelen en niet handelen. Een handeling achterwege laten is niet per definitie een vorm van niet handelen. Als je iemand die in het water ligt laat verdrinken, dan is dat niet ‘niet handelen’, maar is het het nalaten van een logische en noodzakelijke handeling. Voor geweldloosheid geldt hetzelfde. Als de mensen in je omgeving geweld ondervinden en je blijft passief terwijl hulp nodig is, dan is dat niet bepaald geweldloos. En opnieuw: dit geldt niet alleen voor fysiek geweld. Ook discrimeneren omdat men andere ideeën heeft, een andere levensbeschouwing aanhangt, tot een andere politieke kleur behoort, enzovoorts, zijn allemaal vormen van geweld. Dit toelaten zonder er iets mee te doen, is ook een vorm van geweld. Dit heeftniet alleen betrekking op individuen, maar ook voor organisaties, gemeenschappen en landen.

Zoals het verschil tussen handelen en niet handelen niet in de fysieke uitvoering zit, zo geldt dit ook voor geweldloosheid. Je moet je eigen ervaringen en inzichten krijgen t.a.v. geweldloosheid. Je zal zien dat er heel veel te ontdekken valt.

De Middenweg en het ‘verdwijnpunt’

Dan is er nog een heel mysterieus aspect van de Middenweg: de Middenweg is ook het ‘verdwijnpunt’. Wat wordt daar nu mee bedoeld? Opnieuw: probeer het niet met je verstand te begrijpen, of althans kijk verder dan dat wat je verstand je kan geven. Het verdwijnpunt is eigenlijk het punt waar de vidya en het onderzoek als het ware oplossen of verdwijnen. De vraag, het probleem, het object dat je onderzoekt lost op in iets anders. Er is geen uiteindelijk antwoord dat in taal uitgedrukt kan worden. De Middenweg is een neutrale positie, er wordt geen standpunt ingenomen. Het is veel meer een vorm van tot rust komen, van evenwicht.

In de kunst kennen we het begrip ‘verdwijnpunt’ goed. Het is het punt waar parallelle lijnen wanneer ze in perspectief worden getrokken, in lijken te verdwijnen. Het verdwijnpunt is belangrijk om perspectief weer te geven: de techniek om driedimensionale objecten en diepte weer te geven op een tweedimensionaal oppervlak.

Dit soort woorden zullen waarschijnlijk niet helpen om het beter te begrijpen en mogelijk krijg je hier niet veel energie van. Een vidya kan hier niet veel mee. We zijn nu toch aan het zoeken naar nieuwe leervormen, dus waarom niet mijn nieuwe vriendje Chat GPT4 eens vragen of hij niet een iets poëtischer beschrijving kan geven. Kijk wat ik kreeg, een door Chat GPT4 zelf gemaakt gedicht:

In ’t hart van ’t doek, waar lijnen samenvloeien,
Daar ligt het punt waar afstand en dichtbij
Elkaar omarmen in harmonie,
Waar hemel en aarde in één verhaal bloeien.

Het verdwijnpunt, ’t stille eindeloze streven,
Een stip, een rust waar alles naartoe leidt.
Daar wijkt de ruimte, tijd wordt eeuwigheid,
En al wat is, lijkt in dat punt te leven.

Het is als dromen aan de horizon,
Waar lucht en water smelten tot één lijn,
En alles lijkt te trekken naar dat fijn

En teer moment, dat ooit begonnen is.
Daar in dat punt, die stilte en die kus,
Is kunst’s geheim en eindeloze dis.

Je ziet dat zelfs Artificial Intelligence je kan helpen om toegang te krijgen tot vidya’s. Echter, je moet bedenken dat de kennis niet in de woorden zelf zit. Bij poëzie is dat wel duidelijk, terwijl als wij rationele kennis gebruiken, we al snel doodlopen. De kennis die de woorden wakker roepen zit niet in de woorden zelf. Het zijn veel meer onze eigen ogen en oren die kennis herkennen. Dit is een persoonlijk proces en ook in de tijd zal het veranderen. Er is geen uiteindelijke antwoord op wat de Middenweg nu precies is en welke aspecten het omvat. Het is een continue zoektocht en een continu onderzoek. De zoektocht (ook wel queeste genoemd) en het onderzoek zullen je niet het uiteindelijke antwoord geven, maar ze veranderen je manier van kijken en veranderen je manier van leven. De Middenweg is de weg van geweldloosheid, en deze weg kan zich eindeloos verfijnen.

Kennis die niet context gebonden is

Het verdwijnpunt heeft nog een andere uitwerking: het is ook het punt waar alle aan context en meningen gebonden vormen van dualiteit verdwijnen. ‘Goed’ en ‘slecht’ zijn relatieve begrippen. Religie, economie, politiek kunnen naar hetzelfde fenomeen kijken en zien hele verschillende dingen. Verschillende levensbeschouwingen en politieke partijen kunnen naar hetzelfde kijken. De één vindt het ‘goed’ de ander ‘slecht’ of omgekeerd en dit kan ook nog in de tijd veranderen als we het weer op een andere manier bekijken. Al deze verschillen die aan context en meningen en tijdgeest gebonden zijn, verdwijnen. En wat blijft er over? Moeilijk te zeggen, maar één ding is zeker: je kan niet meer zeggen dat je hét weet. De Zen meester Dogen (1200-1253) zou het misschien zo zeggen: bij gelegenheid is het zo, bij gelegenheid is het anders. Toch blijft er iets over op de Middenweg dat niet aangeraakt wordt. Wat het is? Onderzoek verder, mediteer verder en raak niets aan. Je komt het vanzelf tegen.